De maandag overleden Argentijn Jorge Mario Bergoglio werd in maart 2013 de allereerste paus uit Zuid-Amerika. Hij werd 88 jaar. Bergoglio, die als eerste voor de pausennaam Franciscus koos, was ook de eerste jezuïet die paus werd, de eerste paus uit het zuidelijk halfrond en de eerste niet-Europese paus in bijna 1.300 jaar.

Tijdens zijn pontificaat had de Argentijn veel aandacht voor onder meer armen en vluchtelingen, maar aan de standpunten uit Rome rond abortus of het celibaat veranderde de afgelopen jaren weinig. Een bezoek aan België, in september 2024, stond in het licht van seksueel misbruik binnen de Kerk.

In 2005, na het overlijden van Johannes Paulus II, gold de Argentijnse jezuïet al als de gematigde concurrent van Joseph Ratzinger, de latere paus Benedictus XVI. Dat Bergoglio het acht jaar later, als 76-jarige, wel haalde, kwam ietwat onverwacht omdat hij door veel Vaticaanwatchers als te oud bevonden werd om een paus op te volgen die net vanwege diens hoge leeftijd was afgetreden.

Bergoglio was de eerste paus die ervoor koos zich te noemen naar Franciscus van Assisi. Dat was meteen een heuse programmaverklaring voor zijn pontificaat, waarin hij veel aandacht had voor de armen en de zwakken. Daarnaast gaf hij zo ook aan als paus niet te zullen afwijken van het sobere en nederige leven dat hij in Buenos Aires ook al leidde. Meteen na zijn verkiezing verscheen hij eenvoudig in het wit gekleed op het balkon, terwijl zijn voorgangers doorgaans kozen voor de nodige pracht en praal. Met zijn sobere levensstijl sprak hij ook niet-gelovigen aan - mooi meegenomen voor een instituut dat volgens critici wereldvreemd was geworden.

Franciscus zag zijn rol, en die van de Kerk, als een missionaris tussen de mensen: een nederige Kerk die het geloof promoot en niet per se met het vingertje zwaait. Als gewone priester al ging hij regelmatig op bezoek in de achterbuurten van Buenos Aires. Hij sprak zich uit voor sociale rechtvaardigheid, tegen ongebreideld kapitalisme en bepleitte herhaaldelijk actie in de strijd tegen de klimaatopwarming. 

Met bezoeken aan het Italiaanse eiland Lampedusa hamerde hij als paus op een menselijke behandeling van vluchtelingen. Ook andere groepen die het Vaticaan vroeger eerder links liet liggen, verwelkomde Franciscus nadrukkelijk weer in de kudde. Bij zijn eerste voetwassing als paus, net voor Pasen 2013, ging Franciscus op de knieën voor vrouwelijke en moslimgevangenen. 

Van de strenge seksuele moraal die het Vaticaan oplegt, week hij slechts beperkt af, al had hij, vanuit zijn verleden in Buenos Aires, in die discussie meer dan zijn voorgangers oog voor sociaal bewustzijn. Zo kreeg het Vaticaan onder Franciscus' pontificaat meer oog voor de LGBTQ+-gemeenschap, zonder echter het homohuwelijk toe te staan. "Wie ben ik om te oordelen", klonk het. Eind 2023 gaf het Vaticaan priesters de toelating de relaties van holebi's te zegenen, al staat zo'n zegening niet gelijk met het sacrament van het huwelijk. Een zegening is bovendien een gunst, en geen recht dat gelovigen kunnen opeisen.

In de pauselijke brief Amoris laetitia (2016) brak de paus een lans om hertrouwde gelovigen toch ter communie te laten gaan. Conservatieve geloofsgenoten uitten vanwege dat laatste element zware kritiek op de kerkvorst. 

Wat betreft abortus vonden de conservatieven Franciscus wel nog aan hun zijde: de Argentijn vond dat een zware zonde. Al vond hij het "niet nodig" om het als gelovige de hele tijd over abortus, het homohuwelijk en contraceptie te hebben. "Als we het daarover hebben, moeten we de context bekijken, geval per geval", zei de kerkvorst. 

Op de terugweg van zijn bezoek aan België in september 2024 haalde hij wel nog hard uit naar dokters die abortussen uitvoeren. Dat zijn volgens de kerkvorst "huurmoordenaars". "Vrouwen hebben het recht op leven: hun leven en het leven van hun kinderen", zei de paus. "Abortus is moord, er wordt een mens gedood." Tijdens het bezoek had de paus de moed van koning Boudewijn in de abortusidscussie al geprezen, en aangekondigd dat hij het proces voor Boudewijns zaligverklaring zou opstarten.

In het dossier van de vrouwelijke priesters bleef Franciscus de boot afhouden, al maakte hij ook daar wel enkele openingen, bijvoorbeeld rond vrouwelijke diakens. 

Bij zijn aantreden trof Franciscus een Kerk in crisis aan, vanwege de financiële schandalen binnen de Bank van het Vaticaan en het wijdverspreide seksueel misbruik van kinderen. Tegen de witwaspraktijken en corruptie trad hij op door verdachte rekeningen te sluiten en audits te verplichten. Op zijn aanpak van de misbruikschandalen bleef de kritiek tijdens zijn hele pontificaat gisten, al keerde dat beeld de laatste jaren stilaan.

Het misbruikthema stond ook centraal in het bezoek van van Franciscus aan België. Op verschillende momenten, onder meer tijdens een twee uur durende ontmoeting met vijftien slachtoffers, benoemde hij het seksueel misbruik. De meeste aanwezigen toonden zich achteraf positief. In een toespraak in het Paleis week hij af van zijn voorbereide tekst en stelde hij dat de Kerk zich moet schamen en vergeving moet vragen. De Belgische bisschoppen kregen de raad "misbruiken niet toe te dekken en misbruikers te veroordelen".

Jorge Mario Bergoglio werd op 17 december 1936 in Buenos Aires geboren als zoon van Italiaanse immigranten. Hij ging naar een openbare school, verdiende wat geld als buitenwipper en werkte een tijdlang als scheikundig technicus. 

In 1958 trad hij als novice toe tot de jezuïeten, en eind 1969 volgde de priesterwijding. Vier jaar later al, in 1973, kwam hij aan het hoofd van de Argentijnse jezuïeten, en dat bleef hij tot 1979. Vanaf 1976 werd het land bijna acht jaar geleid door een gewelddadige militaire dictatuur. De bevrijdingstheologen binnen de jezuïeten vonden dat zij niet afzijdig konden blijven in het verzet tegen de dictatuur, en botsten zo met Bergoglio, die ervoor koos de orde niet-politiek te houden.

Onder de militaire dictatuur verdwenen tot 30.000 vermoedelijke aanhangers van links, onder wie ook jezuïeten. Zo werden twee jezuïeten vijf maanden opgesloten, nadat Bergoglio hun bescherming van de orde ingetrokken zou hebben. Bergoglio zelf ontkende, en ook een van de twee broeders liet later weten dat hun overste niets te maken had met hun gevangenneming. Andere gezaghebbende Argentijnse bronnen zeggen dat Bergoglio geen medeplichtige was van het regime, maar misschien wel iets minder moedig was dan andere priesters.

In de jaren 80 verbleef hij enige tijd in Ierland en Duitsland, om uiteindelijk zijn activiteit als gewoon pastoor in de stad Cordoba weer op te nemen. Zijn vervreemding van de jezuïeten leidde ertoe dat hij in 1992 benoemd werd tot hulpbisschop van Buenos Aires. "Misschien kan een slechte jezuïet een goede bisschop worden", zou een Argentijnse jezuïet destijds gezegd hebben. In 1998 werd Bergoglio aartsbisschop van Buenos Aires, en in 2001 volgde de benoeming tot kardinaal. Een van zijn belangrijkste initiatieven destijds was de aanwezigheid van de Kerk in de sloppenwijken gevoelig uitbreiden.

Als kardinaal ging hij in Argentinië meermaals de confrontatie aan met de regeringen van Nestor en Cristina Kirchner, die het land leidden van 2003 tot 2015 en de latere paus als politieke rivaal beschouwden. Hij leverde immers kritiek op de corruptie en armoede in Argentinië, en hij keerde zich, tevergeefs, tegen de legalisering van het homohuwelijk in Argentinië.

Als rasechte Argentijn was Franciscus ook een grote voetbalfan: San Lorenzo, een club uit Buenos Aires, is de club van zijn hart. En in een interview gaf hij toe dat hij graag tango danst. "Iemand uit Buenos Aires die geen tango danst, komt niet uit Buenos Aires", zei hij.

In augustus 2021 ontstonden de eerste geruchten over een mogelijk ontslag, vanwege Franciscus' gezondheidsproblemen. In de maanden en jaren meldde het Vaticaan regelmatig gezondheidsproblemen bij de paus, maar dat hield hem niet tegen om nog steeds grote reizen te ondernemen. Net voor hij naar België afreisde, had hij er een lange reis opzitten naar onder meer Indonesië en Papoea-Nieuw-Guinea. 

In interviews gaf Franciscus regelmatig te kennen dat hij zou opstappen als zijn gezondheid hem niet langer toe zou laten aan het hoofd van de Kerk te staan.

Lees ook: Paus op 88-jarige leeftijd overleden, meldt het Vaticaan