Filosoof en opiniemaker Etienne Vermeersch (°2 mei 1934) is vorige week vrijdag op 84-jarige leeftijd overleden. Hij was professor wijsbegeerte aan de Universiteit Gent, atheïst, scepticus, maar vooral een gerespecteerde stem in tal van grote maatschappelijke debatten. In de strijd voor het recht op contraceptie of de legalisering van abortus en euthanasie liep hij voorop.
Geloven deed Etienne Vermeersch al lang niet meer. Niet in een god, maar ook niet in wat hem voor waar werd voorgezegd. "Geloof mij niet, denk zelf na". Met die zes woorden relativeerde hij zichzelf, maar zette hij mensen vooral aan tot onderzoek en kritisch nadenken.
In god geloven heeft Vermeersch wel een tijdlang gedaan. Hij kwam uit een diepgelovig nest uit Sint-Michiels bij Brugge. Zijn vader was een smid (later machinist en kachelhandelaar), zijn moeder was een erg gelovige katholieke vrouw. Na de humaniora, in het Brugse Sint-Lodewijkscollege, trad hij in 1953 in bij de strenge jezuïetenorde.
Vijf jaar later, op 23 december 1958, trad hij uit omdat hij twijfelde aan de geloofwaardigheid van het klooster. Na anderhalf jaar nadenken werd hij overtuigd atheïst. Dat veel mensen onschuldig lijden, zag hij als een bewijs dat de christelijke god er niet is. "Als God bestaat, dan zal ik hem op het matje roepen", zei hij daarover.
Vermeersch ging klassieke filologie en wijsbegeerte studeren aan de Gentse Rijksuniversiteit, waar hij in 1967 benoemd werd tot hoogleraar. Generaties studenten aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte leerden hem kennen van de colleges waarin hij hen inleidde in de wijsbegeerte en de wetenschapsfilosofie.
Vanaf de jaren 70 begon Vermeersch standpunten in te nemen in het maatschappelijk debat, als woordvoerder van maatschappelijke bewegingen die ijveren voor ethische hervormingen. Zo leverde hij een grote bijdrage aan de legalisering van abortus en euthanasie in België. Op de rol die hij speelde in de totstandkoming van de euthanasiewet was Vermeersch best trots. Als lid van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek adviseerde hij het parlement en de regering over de materie. Zelf liet hij meermaals optekenen te willen dat er aan zijn leven een einde gemaakt zou worden als hij een paar weken na elkaar zijn familieleden niet zou herkennen.
Vermeersch is er ook van overtuigd dat er euthanasie er ooit komt voor wie vindt dat zijn leven voltooid is, al is de maatschappij nog niet klaar voor het debat daarover. "Maar dat moment zal wel komen en mensen gaan dat aanvaarden. Euthanasie bij levensmoeheid komt er, gegarandeerd", zei hij onlangs in De Morgen.
Het moeilijkste moment uit zijn carrière beleefde Vermeersch na de dood van de afgewezen Nigeriaanse asielzoekster Semira Adamu, die bij haar gedwongen repatriëring om het leven kwam. De regering plaatst Vermeersch aan het hoofd van een commissie aan die de regels voor uitwijzingen moet evalueren. "Natuurlijk kunnen we niet iedereen binnenlaten, maar geconfronteerd worden met al die individuele gevallen: dat was verschrikkelijk. Ik heb ouders gezien die zo wanhopig waren dat ze hun twee kinderen dreigden te vermoorden (...) Hoe rationeel je ook bent, zulke beelden vergeet je nooit".
Vermeersch roerde zich niet enkel in strikt ethische debatten. Hij werd overigens niet graag als 'moraalfilosoof' omschreven. Hij doctoreerde met een proefschrift over informatietheorie en cybernetica, en doceerde in wijsgerige antropologie en voerde onderzoek naar de grondslagen van de menswetenschappen en de filosofische aspecten van onderzoek naar informatica en artificiële intelligentie.
Vermeersch voerde een hevige strijd tegen de pseudowetenschapen. "Mensen die in astrologie geloven? Je zou ze onmiddellijk 30 punten van hun IQ moeten aftrekken". Hij was stichtend lid van Skepp, de Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap (SKEPP). Meer dan veertig jaar gaf hij lezingen en publiceerde hij artikels over het onderwerp. Dat bepaalde vormen alternatieve geneeskunde, zoals homeopathie, terugbetaald werden door de ziekteverzekering, was hem een doorn in het oog. "Straks zullen we ook voetlezen, piskijken en zelfs wijwater moeten terugbetalen", zei hij daarover.
Eenmaal mengde Vermeersch zich in het politiek-communautaire debat. Als lid van de Gravensteengroep, een groep van twintig Vlaamse intellectuelen en kunstenaars, hield hij in 2008 een pleidooi voor een verdere staatshervorming, wat hem niet door iedereen in dank werd afgenomen. Later toonde hij zich een fel verdediger van een hoofddoekenverbod in het onderwijs en aan overheidsloketten.
Overbevolking en geboortebeperking waren ook stokpaardjes van Vermeersch. Volgens hem moet de vergrijzing opgelost worden door niet meer, maar minder kinderen te krijgen. "Ik zou een belangrijk deel van de ontwikkelingssamenwerking laten uitdelen in premies aan vrouwen die zich laten steriliseren", zei hij ooit in Knack. "Het grote drama van mijn leven is dat ik er maar niet in slaag om mensen te overuigen van iets wat voor mij zo evident is". Hij en zijn vrouw waren overigens bewust kinderloos.
