Tweeënvijftig donorkinderen die verwekt werden in Belgische fertiliteitscentra zijn mogelijk drager van een gen dat kanker veroorzaakt. Dat hebben minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) en het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) gezegd op een gemeenschappelijke persconferentie. Het FAGG was al sinds 2023 op de hoogte, maar lichtte de minister pas begin deze week in.

De zaak ging aan het rollen op 8 november 2023. De European Sperm Bank in Denemarken lichtte het FAGG toen via een zogenaamde 'rapid alert' in over een donor die drager was van het gen TP53. Die zeldzame genmutatie kan verschillende soorten kankers veroorzaken en is erfelijk. Veertien Belgische fertiliteitscentra blijken uiteindelijk in het bezit te zijn van sperma d at door die donor werd aangeleverd. Dat het TP53-gen de kans op kanker aanzienlijk verhoogt, zou nog niet bekend geweest zijn op het moment waarop de man zijn zaad afstond. Het gen zou ook niet makkelijk te detecteren zijn via de gebruikelijke screeningstechnieken.

Vorig weekend schreef de Britse krant The Guardian al dat de bewuste donor wereldwijd minstens 67 kinderen verwekt heeft. Nu is er ook meer duidelijkheid voor ons land. Het FAGG ontdekte dat twaalf Belgische centra het zaad van de man daadwerkelijk gebruikt hebben bij in totaal 37 verschillende vrouwen. Op die manier werden tussen 2008 en 2017 52 kinderen verwekt die nu allemaal mogelijk drager zijn van het kankerverwekkende gen. Alle betrokken ouders werden in 2023 door de fertiliteitscentra ingelicht over de mogelijke overdracht van het DNA. Pas afgelopen woensdag werden die ouders op de hoogte gebracht van het totale aantal kinderen dat door 'hun' donor werd voortgebracht.

Dat roept heel wat vragen op. Ten eerste is het nog onduidelijk hoeveel kinderen het TP53-gen precies hebben geërfd. Niet iedere zaadcel geeft de mutatie namelijk door. Vandenbroucke wil daarover niet verder communiceren, omdat de gegevens waarover hij beschikt onvolledig zijn en bovendien vertrouwelijk.

Een tweede kwestie betreft de zogenaamde 'zesmoederregel'. Sinds 2007 mogen spermadonoren in België nog maximaal zes verschillende moeders bevruchten. Op het aantal verwekte kinderen staat geen limiet. Die limiet is in dit geval duidelijk overschreden. Liefst 37 vrouwen werden via twaalf centra met het zaad van dezelfde donor geïnsemineerd. Dat komt, zo klinkt het bij de minister en het FAGG, doordat er jarenlang geen systematische gegevensuitwisseling was tussen de verschillende Belgische fertiliteitscentra. Bovendien gebeuren donaties principieel anoniem. Of een donor via een ander centrum al een of meerdere kinderen had verwekt, was dus niet geweten.

Het FAGG, dat belast is met de inspectie van de fertiliteitscentra, kon wel per instelling controleren of de wetgeving werd gevolgd, maar had geen tools in handen om de naleving over de verschillende centra heen te handhaven. Dat er geen Europese regels bestaan over het maximale aantal verwekkingen of over het uitwisselen van gegevens tussen lidstaten, maakt de zaak alleen maar complexer. Ieder land heeft zijn eigen beperkingen en sommige landen hebben zelfs helemaal geen limiet. De European Sperm Bank, die het zaad in dit geval aanleverde, legt zichzelf volgens de website een wereldwijde limiet van 75 families per donor op.

Het FAGG ontdekte in deze zaak bovendien dat alvast één fertiliteitscentrum op zichzelf de zesmoederregel had overtreden. Het centrum bevruchtte ergens tussen 2008 en 2017 in totaal negen vrouwen met het sperma van de man met het kankerverwekkende gen, drie meer dan toegestaan dus. Het centrum werd op het matje geroepen, maar kon niet meer worden gestraft, omdat de feiten al verjaard waren. Ook in andere dossiers werden overtredingen binnen de centra zelf vastgesteld.

Sinds 2024 is 'Fertidata' actief, een centrale databank die de gegevens van alle centra op een geanonimiseerde wijze opslaat. "Sindsdien verloopt de handhaving van de wetgeving veel strikter", verzekert Vandenbroucke. Het probleem daarbij is echter dat de gegevens niet retroactief werken: de centra en het FAGG hebben enkel info over donoren die vanaf 1 januari vorig jaar zaadcellen afleverden. Wat in de jaren daarvoor gebeurde, is volgens Vandenbroucke een complete "black box". Het FAGG bevestigt dat het niet weet hoe vaak de zesmoederregel in de periode tussen 2007 en 2024 geschonden is.

Tot slot kan men zich ook nog afvragen waarom het FAGG zo lang wachtte met het inlichten van het kabinet van Vandenbroucke. De minister vindt dat zelf "problematisch", zo liet hij tijdens de persbriefing verstaan. Het FAGG zegt daarover dat het de voorbije vijf jaar 92 keer een 'rapid alert' kreeg over mogelijk gevaarlijke genen die werden overgedragen.

De anonieme donatie zal na het arrest van het Grondwettelijk Hof van vorig jaar afgeschaft worden, zegt de minister nog.